De Amazigh-beweging in Marokko

[argaz]

In Noord-Afrika en in het bijzonder in Marokko en Algerije speelt de Amazigh- (Berber)- beweging een cruciale rol in de vormgeving van de politieke cultuur van de regio. De Amazigh-beweging is een politiek fenomeen, dat door de academici die haar bestuderen, vaak verkeerd wordt gepresenteerd. In dit artikel zal ik ingaan op de Amazigh-beweging in Marokko.

Imazighen

De Imazighen kan je terugvinden in heel Noord-Afrika. In Marokko maken ze 50% van de bevolking uit, in Algerije 30%. Ze wonen in regio’s als Kabyle, Aures, Mzab etc. In Tunesie bedraagt hun aandeel in de bevolking ongeveer 1%, in Libië ongeveer 15%. Ook in landen zoals Mali, Niger, Burkina Faso, Mauritanië en Egypte zijn Amazigh bevolkingsgroepen terug te vinden. Ook de meeste Arabieren zijn van oorsprong Imazighen, maar zijn in de loop der eeuwen geassimileerd met de Arabische cultuur. Elke regio in Noord-Afrika heeft haar eigen Berberse gemeenschap met haar eigen particulariteiten. In Marokko bevinden de Berbers zich in drie grote regio’s: De Rif, Souss en de Atlas. Ook in de grote steden zijn er grote Berber gemeenschappen.
Ontstaan van de Amazigh beweging

Het Marokkaans nationalisme, dat zich ontwikkelde tijdens en na de onafhankelijkheid van Marokko, ontstond in de schaduw van het Arabisch nationalisme. In het Marokkaans nationalisme was echter geen plaats voor de Amazigh-component. De slogan was: één taal (Arabisch), één religie (Islam) en één volk (Marokkanen). Dit zorgde ervoor dat de Amazigh beweging kon ontstaan.

In 1967 werd de eerste Amazigh organisatie opgericht, genaamd AMREC (Association Marocaine de Recherche et d'Echange Culturelle). AMREC werd opgericht in de hoofdstad van Marokko, Rabat. De steden in Marokko zijn grotendeels Arabischtalig, maar ze kennen een grote Berberbevolking. Het is ook in die steden dat de Amazigh beweging haar sociologische basis heeft. AMREC werkte onder de radar en organiseerde geen publieke activiteiten. Want alles wat met de Amazigh cultuur te maken had, was nog altijd gevoelig, in de zin dat het de “eenheid” van Marokko mogelijk kon ondermijnen.

De universiteiten van Fes en Rabat waren de eerste plaatsen waar de jonge Amazigh studenten uit verschillende regio’s elkaar tegenkwamen. Zo begon er een Amazigh bewustzijn te ontstaan. De Amazigh organisaties bleven aanvankelijk vooral beperkt tot de urbane centra en waren eerder gericht op de middenklassen.

Vanaf de jaren '70 duiken Amazigh artiesten die zingen in de eigen volkstaal en de sociale problemen van hun regio’s aankaarten. Deze artiesten hadden  vooral inplanting in de rurale gebieden. De liederen gingen meestal over de sociale dimensie van de problemen, eerder dan over de identitaire. Ze waren meestal van een linkse signatuur en zeer gepolitiseerd. Een goed voorbeeld hiervan is de Riffijnse groep Twatoun, die meermaals in de gevangenis belandden voor hun liederen. De artiesten populariseerden de Amazigh eisen op gebied van taal, cultuur en identiteit. Deze generatie zorgde ervoor dat het Amazigh discours deels in de geesten van de mensen binnenraakte.
Het Agadir charter, Tilleli affaire en het Amazigh manifest

In 1991 stellen een aantal Amazigh organisaties in de stad Agadir een charter samen (Agadir charter), waarin de lans wordt gebroken voor onderwijs in eigen taal: het officialiseren van het Thamazight. Het charter werd door een honderdtal organisaties mee ondertekend en stimuleerde de groei van Amazigh organisaties in rurale gebieden.

Op 1 mei 1994 komen, naar aanleiding van de dag van de arbeid, een aantal organisaties samen in de stad Rachidia. Een zevental activisten van de Amazigh organisatie Tilleli draagt een spandoek met de slogan: zonder Thamazight geen democratie. De activisten worden opgepakt door de politie en moeten voor de rechtbank verschijnen. Dit veroorzaakt, zowel nationaal als internationaal, veel verontwaardiging. Mensenrechtenorganisaties binnen en buiten Marokko voeren campagne om hen vrij te krijgen. Talloze advocaten gaan naar Rachidia om de activisten bij te staan. De activisten komen er uiteindelijk vanaf met boetes en voorwaardelijke gevangenisstraffen. Heel deze episode staat bekend als de Tilleli affaire.

In het zelfde jaar houdt koning Hassan II zijn jaarlijkse troonrede, waarin hij een lans breekt voor de erkenning van de Marokkaanse dialecten (lees Thamazight).  In hetzelfde jaar wordt het nieuws voor de eerste keer in het Thamazight uitgezonden. Met het aantreden van prins Mohammed VI, na het overlijden van zijn vader koning Hassan II in 1999, breekt er een nieuwe periode voor de Amazigh beweging aan.

Op 1 maart 2000 wordt het Amazigh manifest gepubliceerd, geschreven door Mohammed Chafik. Het manifest is zeer scherp voor de Marokkaanse taal, cultuur en het economisch beleid. Een tweetal maanden later, op 13-14 mei vindt te Bouznika een samenkomst van alle actoren binnen de Amazigh beweging plaats. Er komen ongeveer 500 vertegenwoordigers die samen een miljoen handtekeningen hebben verzameld ter ondersteuning van het Amazigh manifest. Één van de ondertekenaars is de bekende mensenrechtenactivist Driss Benzakri, die immers overleden is. Het Amazigh manifest wordt uiteindelijk overhandigd aan het paleis. Op 17 oktober 2001 houdt koning Mohammed VI een toespraak, die uitsluitend over de Amazigh kwestie gaat. Hij verwoordt het als volgt:

The promotion of the Amazigh culture is a national responsibility, for no national culture can deny its roots.

Hierop maakt de koning bekend dat er een Koninklijke Instituut voor de Amazigh cultuur (IRCAM) wordt opgericht. Het IRCAM wordt geleid door Mohammed Chafik en kiest met een nipte meerderheid voor het Tifinagh als officieel schrift. Begin 2003 wordt het Thamazight als taalvak geïntroduceerd in het onderwijs. Het wordt een verplicht vak voor alle leerlingen, zowel Amazightalige als Arabischtalige. In 2006 wordt de academische bachelor Thamazight aan de universiteiten van Fes, Oujda en Agadir ingericht. In 2010 wordt de eerste Amazigh televisiezender op het net gebracht en in hetzelfde jaar beslist het Marokkaanse ministerie van onderwijs om Thamazight als taalvak in te richten voor de Marokkaanse diaspora. Ook wordt er, na een halve eeuw zonder investeringen in het noorden van Marokko, veel geld gestopt in de economische ontwikkeling van de regio.
De Amazigh eisen

De Amazigh eisen, zoals ik hiervoor heb gesteld, werden vooral gepopulariseerd door de artiesten en activisten. Tegelijkertijd duwden de linkse activisten en Amazigh studentenorganisaties de Amazigh beweging in de richting van een politieke beweging van seculier signatuur. De eisen van de Amazigh beweging kunnen grosso modo in twee categorieën geplaatst worden.

1 De introductie van het Tamazight en het Marokkaans Arabisch:

De ideologische wortels van de Amazigh beweging liggen in een reactie op het Arabisme. Arabisme vult de Arabische cultuur aan met de idee van een Arabische natie, die verschillende praktische uitwerkingen kent. De Marokkaanse staat heeft haar identiteit in de grondwet altijd als Arabisch gedefinieerd. Alle Imazighen in Marokko zijn moslims, maar hun moedertaal is het Thamazight. De meeste Amazigh activisten willen deze definitie verruimen tot de Arabisch-Amazigh-islamitisch identiteit. De meeste Imazighen hebben geen probleem met het etiket Arabisch-islamitisch. De Amazigh activisten vallen het Arabisme vooral aan omwille van het ideologische standpunt.

Het Arabisch, dat wordt gebruikt in Marokko, is het Modern Standaard Arabisch (MSA). Het MSA verschilt van het Arabisch dat wordt gesproken door de Arabischtaligen in Marokko. De meeste Amazigh activisten plaatsen de Marokkaanse volkstalen, namelijk het Marokkaanse Arabisch en de Thamazight varianten, tegenover het Modern Standaard Arabisch en het Frans. Hiermee passen ze een links analyseconcept toe. Achter de taal schuilt immers ook een sociale dominantie. Dit is de reden waarom ze een herdefiniëring van de Marokkaanse identiteit willen. Ze herdefiniëren niet alleen de Amazigh identiteit, maar ook de Arabische identiteit. Deze tactiek werpt haar vruchten af. In een wetenschappelijk onderzoek in de stad Agadir (1) wijt men de daling van het Frans in de publieke sector aan de opkomst van het Marokkaans Arabisch en het Tamazight.

2 Democratisering van de samenleving:

Zonder een ideologisch kader is een taal, cultuur of identiteit niet zo betekenisvol. Zaken als vrijheid van meningsuiting zijn inherent verbonden met de taaleisen. Een taal kan niet zonder een vrije pers tot ontwikkeling komen. Eisen zoals het regionaliseren van de staatsmacht heeft nu een volwaardige plaats gekregen in de Amazigh beweging. Ook de modernisering van het Marokkaans familierecht en de afschaffing van bepalingen als het polygaam huwelijk, wordt door velen activisten bepleit. Kortom, men probeert de Amazigh kwestie te koppelen aan reële materiele eisen die verder gaan dan taal en cultuur.
Naar een massabeweging?

De Amazigh beweging heeft de laatste tien jaar veel successen gekend. De protesten in Marokko sinds 20 februari van dit jaar worden voor een groot deel geleid door de Amazigh beweging. Dit is ook het moment waarop de Amazigh beweging naar een massabeweging kan evolueren. De Amazigh beweging wil dat haar eisen leiden tot een domino-effect in de verdere democratisering van Marokko. Vele activisten eisen nu openlijk dat Marokko een constitutionele monarchie wordt naar het voorbeeld van Spanje. Hier zien we de invloed van de jongere generatie.

De Amazigh kwestie zal nog vele jaren als een zwaard van Damocles boven de Marokkaanse politiek hangen. Met de verspreiding van het onderwijs in de rurale gebieden en de urbanisatie van Marokko is er een generatie ontstaan die veel radicaler is dan de Amazigh activisten van de jaren '70. De jongere generatie zal geen genoegen nemen met kleine maatregelen, maar grote hervormingen eisen. Men mag niet vergeten dat de Amazigh beweging een zeer geïdeologiseerde politiek voert rond identiteit. Ze probeert een seculiere Amazigh identiteit te construeren en ze slaagt daar ook in tot op een bepaalde hoogte. Wat de toekomst brengt voor de Amazigh beweging is niet duidelijk, maar ze zal in elk geval een grote rol blijven spelen in Marokko.


1 Développement du plurilinguisme. Le cas de la ville d’Agadir (2010) Montserrat Benitez Fernandez, Jan Jaap De Ruiter, Youssef Tamer, l’Harmattan.